Akbaba

Akbaba Yaşadığı dönem aralığı: 66-0 Ma Senozoyik  PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Kızıl akbaba
Bilimsel sınıflandırma
Âlem: Animalia Şube: Chordata Sınıf: Aves (sırasız): Neognathae Klad: Neoaves
İçerdiği gruplar
Aegypiinae (Eski Dünya akbabaları) Cathartidae (Yeni Dünya akbabaları)

Akbaba, Yeni dünya akbabaları (Cathartidae) familyasını ve atmacagiller (Accipitridae) familyasına ait Eski Dünya akbabaları (Aegypiinae) alt familyasını oluşturan leş yiyici kuşların ortak ismidir. Akbaba terimi belirli bir taksonomik grubu karşılamaz. Günümüzde 16'sı Eski Dünya'ya ve 7'si Yeni Dünya'ya ait 23 akbaba türü bulunur. ⓘ

Akbaba Zamansal aralık: Miyosen - Yakın Dönem PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N ↓ ⓘ
Alpenzoo'daki Lammergeier, Innsbruck, Avusturya
Panama'da kara akbaba
Bilimsel sınıflandırma
Krallık:	Hayvanlar Alemi
Filum:	Kordalılar
Sınıf:	Kuşlar
Aileler
Accipitridae s.p. Gypaetinae Gypinae Cathartidae

Akbaba, leş yiyerek beslenen bir yırtıcı kuştur. Günümüzde yaşayan 23 akbaba türü vardır (Akbabalar dahil). Eski Dünya akbabaları Avrupa, Afrika ve Asya'ya özgü 16 canlı türü içerir; Yeni Dünya akbabaları Kuzey ve Güney Amerika ile sınırlıdır ve hepsi Cathartidae familyasına ait yedi tanımlanmış türden oluşur. Birçok akbabanın en belirgin özelliği kel ve tüysüz bir kafaya sahip olmasıdır. Bu çıplak derinin beslenirken kafayı temiz tuttuğu ve ayrıca termoregülasyonda önemli bir rol oynadığı düşünülmektedir. ⓘ

Akbabaların soğukta vücutlarını kamburlaştırıp başlarını içeri soktukları, sıcakta ise kanatlarını açıp boyunlarını gerdikleri gözlemlenmiştir. Ayrıca vücutlarını serinletmek için üzerlerine işerler. ⓘ

Uçuş halindeki bir grup akbabaya 'kettle' adı verilirken, 'komite' terimi yerde veya ağaçlarda dinlenen bir grup akbabayı ifade eder. Beslenmekte olan bir grup akbabaya 'wake' denir. ⓘ

Taksonomi

Yeni Dünya akbabaları ve Eski Dünya akbabaları birçok benzerliği paylaşmalarına rağmen, çok yakın akraba değildirler. Daha ziyade, yakınsak evrim nedeniyle benzerlik gösterirler. ⓘ

İlk doğa bilimciler tüm akbabaları tek bir biyolojik grup altına yerleştirmiştir. Carl Linnaeus, hem Eski Dünya akbabalarını hem de Yeni Dünya akbabalarını, harpi kartalını da içeren bir Vultur cinsine dahil etmişti. Çok geçmeden anatomistler Eski ve Yeni Dünya akbabalarını ayırdı ve Yeni Dünya akbabaları, Fransız ornitolog Frédéric de Lafresnaye tarafından İsimlendirme Kuralları uyarınca Cathartidae (Yunanca: carthartes, "arındırıcı" anlamına gelir) olarak yeniden adlandırılan yeni bir alt takım olan Cathartae'ye yerleştirildi. Bu alt takım daha sonra bir alt takımdan ziyade bir aile olarak kabul edilmiştir. ⓘ

20. yüzyılın sonlarında bazı ornitologlar karyotip, morfolojik ve davranışsal verilere dayanarak Yeni Dünya akbabalarının leyleklerle daha yakın akraba olduğunu savunmuştur. Bu nedenle bazı otoriteler onları leylekler ve balıkçıllarla birlikte Ciconiiformes familyasına yerleştirmiş; hatta Sibley ve Monroe (1990) onları leyleklerin bir alt familyası olarak değerlendirmiştir. Bu durum eleştirilmiş ve erken bir DNA dizisi çalışması hatalı verilere dayandırılmış ve daha sonra geri çekilmiştir. Daha sonra Yeni Dünya akbabalarını, ne yırtıcı kuşlarla ne de leylekler ve balıkçıllarla yakından ilişkili olmayan bağımsız bir takım olan Cathartiformes'e yükseltme girişimi olmuştur. ⓘ

Eski Dünya akbabaları

Hem Eski hem de Yeni Dünya akbabalarının bazı üyeleri, bu termografik görüntüde ısı yayıyor gibi gösterilen tüysüz bir boyun ve başa sahiptir.

Griffon akbabaları İspanya'da bir kızıl geyik leşini temizlerken

Kızıl akbaba süzülüyor

Kenya'ya inmeye hazırlanan akbaba

Kruger Ulusal Parkı'nda Afrika kapüşonlu akbabası

Maasai Mara'da bir antilop leşini yiyen beyaz sırtlı akbabalar

Asa ve shen yüzüğü ile Nekhbet

Hindistan'da beyaz sağrılı akbaba sürüsü

Mellat Parkı'nda bir akbaba yavrusunun başı, Tahran Şehri, İran ⓘ

Afrika, Asya ve Avrupa'da bulunan Eski Dünya akbabaları, kartallar, uçurtmalar, şahinler ve atmacaları da içeren Accipitridae familyasına aittir. Eski Dünya akbabaları leşleri yalnızca görerek bulur. ⓘ

9 cins içindeki 16 tür şunlardır:

• Cinereous akbaba, Aegypius monachus
• Kızıl akbaba, Gyps fulvus
• Beyaz sağrılı akbaba, Gyps bengalensis
• Rüppell akbabası, Gyps rueppelli
• Hint akbabası, Gyps indicus
• İnce gagalı akbaba, Gyps tenuirostris
• Himalaya akbabası, Gyps himalayensis
• Beyaz sırtlı akbaba, Gyps africanus
• Cape akbabası, Gyps coprotheres
• Kukuletalı akbaba, Necrosyrtes monachus
• Kızıl başlı akbaba, Sarcogyps calvus
• Lappet yüzlü akbaba, Torgos tracheliotos
• Ak başlı akbaba, Trigonoceps occipitalis
• Sakallı akbaba (Lammergeier), Gypaetus barbatus
• Mısır akbabası, Neophron percnopterus
• Palmiye fıstığı akbabası, Gypohierax angolensis ⓘ

Yeni Dünya akbabaları

Amerikan Kara Akbabası yol kıyımı alanında toplandı ⓘ

Amerika'nın sıcak ve ılıman bölgelerinde bulunan Yeni Dünya akbabaları ve kondorları Cathartidae familyasına aittir. Son DNA kanıtları, şahinler, kartallar ve Eski Dünya akbabaları da dahil olmak üzere yırtıcı kuşlarla birlikte Accipitriformes takımına dahil edilmeleri gerektiğini göstermektedir. Bazı türler, yırtıcı kuşlar için alışılmadık olan iyi bir koku alma duyusuna sahiptir ve ölü hayvanların kokusunu bir mil uzaklığa kadar çok yükseklerden alabilirler. ⓘ

Bu yedi tür şunlardır:

• Kara akbaba Coragyps atratus Güney Amerika'da ve kuzeyde ABD'de
• Hindi akbabası Cathartes aura Amerika kıtası boyunca güney Kanada'ya kadar
• Küçük sarı başlı akbaba Cathartes burrovianus Güney Amerika'da ve kuzeyde Meksika'ya kadar
• Tropikal Güney Amerika'nın Amazon Havzası'nda büyük sarı başlı akbaba Cathartes melambrotus
• Kaliforniya akbabası Gymnogyps californianus Kaliforniya'da, eskiden Kuzey Amerika'nın batısındaki dağlarda yaygındı
• And Dağları'nda And akbabası Vultur gryphus
• Kral akbaba Sarcoramphus papa güney Meksika'dan kuzey Arjantin'e ⓘ

Besleme

Akbabalar leş yiyicidir, yani ölü hayvanları yerler. Okyanusların dışında, akbabalar bilinen tek zorunlu leş yiyicilerdir. Sağlıklı hayvanlara nadiren saldırırlar, ancak yaralı veya hasta olanları öldürebilirler. Bir leş gagasının açamayacağı kadar kalın bir deriye sahipse, önce daha büyük bir leşçilin yemesini bekler. Savaş alanlarında çok sayıda görülmüştür. Av bol olduğunda, ekinleri şişene kadar tıka basa yerler ve yiyeceklerini sindirmek için uykulu ya da yarı uyuşuk bir şekilde otururlar. Bu kuşlar yavrularına yiyeceklerini pençeleriyle taşımaz, ekinlerinden çıkarırlar. Dağlarda yaşayan sakallı akbaba, kemik yeme konusunda uzmanlaşmış tek omurgalıdır ve yavruları için yuvaya kemik taşır ve bazı canlı avları avlar. ⓘ

Akbabalar, özellikle sıcak bölgelerde leş yiyici olarak büyük değer taşır. Akbabaların mide asidi son derece aşındırıcıdır (pH=1.0) ve bu sayede diğer leşçiller için ölümcül olabilecek botulinum toksini, domuz kolerası ve şarbon bakterileriyle enfekte olmuş çürümüş leşleri güvenle sindirebilir ve bu bakterileri çevreden uzaklaştırabilirler. Yeni Dünya akbabaları tehdit edildiklerinde ya da yaklaştıklarında genellikle kusarlar. Bazı anlatıların aksine, saldırganın üzerine savunma amacıyla değil, kalkışlarını kolaylaştırmak için mide yüklerini hafifletmek amacıyla "mermi kusarlar". Kusulan yemek artıkları yırtıcı hayvanın dikkatini dağıtarak kuşun kaçmasını sağlayabilir. ⓘ

Yeni Dünya akbabaları ayrıca bacaklarından aşağıya doğru işerler; ürik asit leşler arasında yürürken biriken bakterileri öldürür ve aynı zamanda buharlaştırıcı soğutma görevi görür. ⓘ

Koruma statüsü

Başta Hindistan ve Nepal olmak üzere Güney Asya'daki akbabalar 1990'ların başından bu yana dramatik bir şekilde azalmıştır. Bu düşüşe hayvan leşlerindeki veteriner ilacı Diclofenac kalıntılarının neden olduğu tespit edilmiştir. Hindistan hükümeti bu gerçeği çok geç fark etmiş ve bu ilacı hayvanlar için yasaklamıştır. Ancak akbabaların eski nüfus seviyelerine dönmeleri, eğer dönerlerse, onlarca yıl alabilir: cesetleri temizleyecek akbabalar olmadığından kuduz taşıyan köpekler çoğaldı, leşle besleniyorlar ve Parsilerin gökyüzüne gömülmesi gibi asırlık uygulamalar sona eriyor ve ceset arzı kalıcı olarak azalıyor. Aynı sorun, hükümetin kalan akbabaları korumak için geç de olsa bazı adımlar attığı Nepal'de de görülüyor. ⓘ

Akbaba nüfusu Afrika ve Avrasya genelinde tehdit altındadır. Akbabaları tehdit eden zehirlenme ve rüzgar enerjisi çarpışması sonucu ölüm gibi birçok insan kaynaklı faaliyet bulunmaktadır. Orta Afrika'da kalan akbabaların korunması ve nüfus sayılarının yeniden artırılması için çaba sarf edilmektedir. Bu durum büyük ölçüde çalı eti ticaretinden kaynaklanmaktadır, "1×10⁹ kg'dan [2,2×10⁹ lb] fazla yabani hayvan etinin ticaretinin yapıldığı tahmin edilmektedir" ve akbabalar fetiş pazarındaki talep nedeniyle bu çalı etinin büyük bir yüzdesini almaktadır. Afrika kıtasındaki akbaba popülasyonlarındaki önemli düşüşün hem kasıtlı hem de kasıtsız zehirlenmelerden kaynaklandığı da söylenmektedir; bir araştırmaya göre kaydedilen akbaba ölümlerinin %61'inin nedeni budur. ⓘ

2016'da yapılan yeni bir araştırmaya göre "22 akbaba türünden dokuzu kritik tehlike altında, üçü tehlike altında, dördü yakın tehdit altında ve altısı da en az endişe duyulan türler arasında yer alıyor". ⓘ

Akbabaların korunma durumu insanlar için özellikle endişe vericidir. Örneğin, akbaba popülasyonlarının azalması, fırsatçı bir şekilde leşleri temizleyen hastalık vektörü ve zararlı hayvan popülasyonlarının artması yoluyla hastalık bulaşmasının ve kaynak hasarının artmasına neden olabilir. Akbabalar bu zararlıları ve hastalık vektörlerini, leşler için rekabet yoluyla dolaylı olarak kontrol eder. ⓘ

20 Haziran 2019'da Botsvana'nın kuzeyinde 468 ak sırtlı akbaba, 17 ak başlı akbaba, 28 kukuletalı akbaba, 14 lappet yüzlü akbaba ve 10 pelerinli akbaba olmak üzere toplam 537 akbabanın yanı sıra 2 alaca kartalın cesedi bulundu. Bu akbabaların kaçak avcılar tarafından zehirlenen 3 filin cesedini yedikten sonra, muhtemelen ölü hayvanların bulunduğu yerlerin üzerinde daireler çizerek korucuların kaçak avcılık faaliyetlerini takip etmesine yardımcı olan kuşlar tarafından tespit edilmemek için öldüklerinden şüpheleniliyor. ⓘ

Akbabalar Avustralya ve Okyanus Adaları dışında bütün ılıman ve tropik bölgelere dağılmıştır. ⓘ

Efsane ve kültürde

Eski Mısır sanatında, mitolojik bir tanrıça olan ve hem Nekheb şehrinin hem de Yukarı Mısır'ın koruyucusu olan Nekhbet bir akbaba olarak tasvir edilmiştir. Alan Gardiner, ilahi ikonografide kullanılan türü kızıl akbaba olarak tanımlamıştır. Ancak Arielle P. Kozloff, Yeni Krallık sanatındaki akbabaların mavi uçlu gagaları ve gevşek derileriyle lappet yüzlü akbabaya daha çok benzediğini savunmaktadır. Birçok Büyük Kraliyet Eşi, tanrıça Nekhbet'in korumasının bir sembolü olan akbaba taçları takardı. ⓘ

Eski Mısırlılar tüm akbabaların dişi olduğuna ve bir erkeğin müdahalesi olmadan yumurtadan kendiliğinden doğduğuna inanırlardı ve bu nedenle kuşları saflık ve annelikle, aynı zamanda beslendikleri "ölümü" - yani leş ve atıkları - hayata dönüştürme yetenekleri nedeniyle ölüm ve yeniden doğuşun ebedi döngüsüyle ilişkilendirirlerdi. ⓘ

Yeni Kolomb Öncesi Mezoamerikan Çanak Çömlek Galerisi'ndeki Aztek akbaba kabı ⓘ

Kolomb öncesi dönemlerde akbabalar olağanüstü varlıklar olarak takdir edilmiş ve yüksek ikonografik statüye sahip olmuşlardır. Akbabalar birçok Mezoamerikan mitinde, efsanesinde ve masalında yer almış, Maya ve Aztek gibi birçok ayrı uygarlık akbabalar etrafında bir dizi hikâye geliştirmiştir. Birçok Mezoamerikan hikayesi akbabaları olumsuz olarak tasvir ederken, diğerleri daha olumlu tutumlar içerir. ⓘ

Özellikleri

Akbabaların başları kel kursakları büyüktür. Yürümeye ve leşleri tutup kaldırmaya uyum sağlamış olan ayakları iri ama güçsüz, tırnaklarıysa yassıdır. Gagaları genellikle eti ve deriyi koparabilecek kadar güçlü ve kalındır. Görme duyusu bütün türlerde, duyma duyusu ise hindi akbabasında gelişmiştir. Tekeşli bir üreme özelliği gösterirler. ⓘ

Beslenme

Çoğunun besin seçme alışkanlığı olmadığından genellikle leş, çöp, ve ara sırada canlı hayvan gibi ne bulurlarsa yerler. Yalnızca bazı türleri kaplumbağa kuzu gibi savunmasız hayvanlara saldırır. ⓘ

Yaşam şekli

Tuzluca-Iğdır karayolundaki akbabalar ⓘ

Akbabalar uzun ve geniş kanatları üstünde zarif bir biçimde dönerek saatlerce havada kalabilirler. İçlerinde biri ölü ya da can çekişen bir hayvan bulduğunda öbürleri de kilometrelerce uzaktan uçarak gelir. ⓘ

Besini paylaşırken gövdesi daha büyük ve gagası daha güçlü olana öncelik tanıyan topluluk düzenine sıkı sıkıya bağlı kalırlar. Akbabalar genellikle kümeler halinde tünedikleri ve yuva yaptıkları sarp kayaların ve yüksek ağaçların tepesinde ya da yerde yaşayabilirler. Dişisi bir ya da iki yumurta yumurtlar ve 7-8 hafta boyunca kuluçkaya yatar. ⓘ

Eskidünya akbabalarının avlarını kolayca yakalamaya elverişli kartal pençesine benzeyen kıvrık pençeleri vardır. ⓘ