Seyhun

Syr Darya Jaxartes ⓘ
Kızılorda'daki Syr Darya, Kazakistan
Aral Denizi sınırlarıyla birlikte Syr Darya su havzası haritası, c. 1960.
Etimoloji	Bilinmiyor
Yerel isim	Сырдария (Kazakça) Syrdarııa (Kazakça) Sirdaryo (Özbekçe) Сирдарё (Özbekçe) Сирдарё (Tacikçe) Sirdaryo (Tacikçe)
Konum
Ülke	Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan, Kazakistan
Şehirler	Khujand, TJ, Taşkent, UZ, Türkistan, KZ, Kızılorda, KZ, Baykonur, RU
Fiziksel özellikler
Kaynak	Narın ve Kara Derya'nın birleştiği yer
- konum	Fergana Vadisi, Özbekistan
- koordinatlar	40°54′03″N 71°45′27″E
- YÜKSEKLİK	400 m (1,300 ft)
Ağız	Kuzey Aral Denizi
- konum	Kazaly, Kazakistan
- koordinatlar	46°09′15″N 60°52′25″E
- Yükseklik	42 m (138 ft)
Uzunluk	2.256,25 km (1.401,97 mil)
Havza boyutu	402.760 km2 (155.510 sq mi)
Tahliye
- ortalama	1.180 m3/s (42.000 cu ft/s)
- minimum	170 m3/s (6,000 cu ft/s)
- maksimum	3.900 m3/s (140.000 cu ft/s)
Havza özellikleri
Kollar
- Sol	Kara
- doğru	Naryn, Chirciq, Arys, Chu, Sarysu
Koruma durumu
Ramsar Sulak Alanı
Resmi adı	Küçük Aral Denizi ve Syrdarya Nehri Deltası
Belirlenmiş	2 Şubat 2012
Referans no.	2083

Syr Darya Nehri taşkın yatağının astronot fotoğrafı ⓘ

Syr Darya (/ˌsɪər ˈdɑːr.jə/, Farsça telaffuz: [siːɾ dæɾˈjɒː]), tarihsel olarak Jaxartes (/dʒækˈsɑːrtiːz/, Antik Yunanca: Ἰαξάρτης) olarak bilinen, Orta Asya'da bir nehirdir. Farsça olan adı, kelimenin tam anlamıyla Suriye Denizi veya Suriye Nehri anlamına gelir. Kırgızistan ve doğu Özbekistan'daki Tian Shan Dağları'ndan doğar ve 2.256,25 kilometre (1.401,97 mil) boyunca batı ve kuzeybatıya doğru Özbekistan ve güney Kazakistan üzerinden Aral Denizi'nin kuzey kalıntılarına akar. Aral Denizi'nin endorheik havzasındaki iki ana nehirden kuzeyde ve doğuda olanıdır, diğeri Amu Derya'dır (Jayhun). ⓘ

Sovyet döneminde her iki nehrin etrafında da kapsamlı sulama projeleri inşa edilmiş, suları tarım arazilerine yönlendirilmiş ve Sovyet sonrası dönemde, bir zamanlar dünyanın dördüncü büyük gölü olan Aral Denizi'nin fiilen ortadan kalkmasına neden olmuştur. Nehrin Tacikistan'dan Özbekistan'a aktığı nokta, deniz seviyesinden 300 m (980 ft) yükseklikte, Tacikistan'daki en düşük rakımdır. ⓘ

Seyhun ⓘ
Seyhun
Kaynak	Narin ve Kara Derya
Ağız	Aral Gölü
Uzunluk	2.212 km

Seyhun veya Siri Derya, (Kazakca: Сырдария; Tacikçe: Сирдарё; Özbekçe: Sirdaryo; Farsça:سيردريا) Orta Asya'da bir nehirdir. Ceyhun nehri ile birlikte tarihi Maveraünnehir bölgesini oluştururlar. ⓘ

Tarihçe

Khujand'da Syr Darya Nehri ⓘ

Büyük İskender'in Makedon ordusu M.Ö. 329'da Jaxartes'e ulaştığında, Baktria ve Soğd'dan herhangi bir muhalefetle karşılaşmadan geçtikten sonra, varlıklarına karşı ilk yerli direniş örnekleriyle karşılaştılar. M.Ö. 329 yılının Ekim ayında Makedonyalılar Sakalara karşı Jaxartes Savaşı'nı gerçekleştirir ve aralarında göçebelerin liderinin de bulunduğu 1200 kadar savaşçıyı öldürür. İskender, Soğd'daki bir isyanla başa çıkmak için güneye çekilmek zorunda kaldı. İskender çıkan çatışmalarda yaralandı ve yerli kabileler şehirlerinde konuşlanmış Makedon garnizonlarına saldırmaya başladı. İskender'e karşı isyan şiddetlendikçe Soğd'a yayılır ve Anabasis Alexandri'nin diğer tüm çatışmalarını aşan yoğunlukta iki yıl süren bir savaşa sürükler. ⓘ

İskender, Syr Darya kıyılarında, M.Ö. 329'da kendi adını verdiği Alexandria Eschate - "en uzak İskenderiye"- olan Cyrus Şehri'ne (Yunanca Cyropolis) bir garnizon yerleştirdi. MS 7 ila 8. yüzyıllarda Müslümanların Orta Asya'yı fethinden bu yana tarihinin büyük bölümünde bu şehrin adı (bugünkü Tacikistan'da) Khujand olmuştur. ⓘ

19. yüzyılın ortalarında, Rusya'nın Türkistan'ı fethi sırasında, Rus İmparatorluğu, başlangıçta Raim Kalesi'nden, ancak hizmetin sona erdiği 1847'den 1882'ye kadar Kazalinsk'te (Kazaly) önemli bir nehir limanı ile Syr Darya'ya buharlı navigasyonu tanıttı. ⓘ

Sovyet döneminde, Kırgızistan ve Tacikistan'ın Amu Derya ve Syr Darya nehirlerinden gelen suyu yaz aylarında Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan ile paylaştığı bir kaynak paylaşım sistemi kuruldu. Buna karşılık Kırgızistan ve Tacikistan kışın Kazak, Türkmen ve Özbek kömürü, gazı ve elektriği alıyordu. 1991 yılında Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra bu sistem dağıldı ve Orta Asya ülkeleri bu sistemi yeniden kurmayı başaramadı. Yetersiz altyapı, kötü su yönetimi ve modası geçmiş sulama yöntemleri sorunu daha da kötüleştirmektedir. ⓘ

İnsan toplumlarının yaşadığı ve medeniyetin yükseldiği en kadim bölgelerden biri olan seyhun havzasının yerleşim ve kültür tarihi açısından önemi eski çağlardan beri değişmemiştir. MÖ III. bin yılın başlarında Mezopotamya uygarlıkları gibi eski iki nehir arası uygarlığının varlığına sahip bu bölgede Elamlar ve Sümerlerle akraba oldukları düşünülen kavimler yaşıyordu, Orta çağ’da ise Oğuzlar yaşıyordu. Nehrin delta kesimindeki Cankentkale harabelerinin ait olduğu düşünülen tarihi Yenikent gibi şehirlerin İslam döneminde mi yoksa İslam öncesi Türk tarihinde mi kurulduğu konusunda tarihçiler Barthold ile Tolstov arasında görüş arılığı mevcuttur. Özellikle İslam sonrası Türk edebiyatının en önemli örneklerinden olan Dede Korkut kitabı içindeki olaylar genelde Seyhun civarlarında geçmektedir ve Türklerin İslamlaşma evresinde önemli bir yer tutan Yeseviyye tarikatı da bu bölgede kök salmıştır. Gerek Ceyhun gerekse de seyhun üzerindeki önemli Türk şehirleri nevir havzasının büyük bir kültürel ve ekonomik merkez olduğunu göstermektedir. Buhara ve Semerkant gibi Ceyhun kıyısı şehirleri ve Cend, Otrar, Yenikent, Sütkent gibi Seyhun kıyısı şehirleri önemli örneklerdendir. ⓘ

Coğrafya

Nehir Kırgızistan ve Özbekistan'ın doğusundaki Tian Shan Dağları'nda Narın Nehri ve Fergana Vadisi'nin Özbek kesiminde bir araya gelen Kara Derya olmak üzere iki koldan doğar ve yaklaşık 2.212 kilometre (1.374 mil) boyunca batı ve kuzeybatı yönünde Özbekistan ve güney Kazakistan üzerinden Aral Denizi'nin kalıntılarına doğru akar. Syr Darya 800,000 kilometrekarelik (310,000 sq mi) bir alanı drene eder, ancak 200,000 kilometrekareden (77,000 sq mi) fazlası nehre önemli bir akış sağlamaz: gerçekten de havzasındaki en büyük nehirlerden ikisi, Talas ve Chu, ona ulaşmadan önce kurur. Yıllık akışı yılda 37 kilometreküp (30.000.000 akre⋅ft) gibi çok mütevazı bir miktardır; bu rakam kardeş nehir Amuderya'nın yarısı kadardır. ⓘ

Syr Darya, yatağı boyunca Kokand, Khujand, Kyzylorda ve Türkistan şehirleriyle birlikte tüm Orta Asya'daki en verimli pamuk yetiştirme bölgesini sulamaktadır. ⓘ

Tarih boyunca çeşitli yerel yönetimler geniş bir kanal sistemi inşa etmiş ve sürdürmüştür. Bu kanallar, bu kurak bölgede merkezi bir öneme sahiptir. Birçoğu 17. ve 18. yüzyılın başlarında kullanılmaz hale geldi, ancak Kokand Hanlığı 19. yüzyılda, özellikle Yukarı ve Orta Syr Darya boyunca birçoğunu yeniden inşa etti. ⓘ

İsim

İsmin ikinci kısmı (darya, دریا) Farsçada "göl" veya "deniz", Orta-Asya Farsçasında ise "nehir" anlamına gelmektedir. Mevcut isim sadece 18. yüzyıldan kalmadır. ⓘ

Kaydedilen en eski isim Jaxartes veya Iaxartes (Ἰαξάρτης) Antik Yunancada, Büyük İskender ile ilgili olanlar da dahil olmak üzere çeşitli kaynaklarda bulunan Iaxa ve artes morfemlerinden oluşur. Yunanca isim Eski Farsça Yakhsha Arta ("Gerçek İnci") ismine dayanmaktadır, belki de buzullarla beslenen suyunun rengine bir göndermedir. Pers etimolojisi için daha fazla kanıt, nehrin Arap fethi zamanına kadarki Türkçe adı olan Yinçü veya Orta Çince 眞珠 *ʈˠiɪn-t͡ɕɨo'dan gelen "İnci nehri "nden gelmektedir. Tang Çinlileri de bu ismi Yaosha Nehri 藥殺水 (MC: *jɨɐk-ʃˠɛt) ve daha sonra Ye Nehri 葉河 (MC: *jiɛp) olarak kaydetmiştir. ⓘ

Müslüman fethinin ardından nehir, kaynaklarda tek tip olarak Cennet'ten (Arapça'da Cennet, جَنّة) akan dört nehirden biri olan Seyhun (سيحون) olarak geçer. ⓘ

Nehrin günümüzdeki yerel adı olan Syr (Sïr), 16. yüzyıldan önce görülmemektedir. 17. yüzyılda Hive'nin tarihçisi ve hükümdarı Ebu el-Gazi Bahadur Han, Aral Denizi'ni "Sïr Denizi" veya Sïr Tengizi olarak adlandırmıştır. ⓘ

Ekolojik hasar

Sovyet döneminde pamuk ve pirinç tarlalarını sulamak için Orta ve Aşağı Sirderya'daki sulama kanallarının büyük ölçüde genişletilmesi bölgede ekolojik hasara neden olmuştur. Nehirden alınan su miktarı o kadar çoktu ki yılın bazı dönemlerinde Aral Denizi'ne hiç su ulaşmıyordu. Özbekistan ve Türkmenistan'daki Amu Derya da benzer bir durumla karşı karşıya kalmıştır. ⓘ

Akarsu suyundaki uranyum konsantrasyonu Tacikistan'da 43 μg/L ve 12 μg/L değerleriyle artmıştır; DSÖ'nün içme suyu için belirlediği 30 μg/L'lik kılavuz değer kısmen aşılmıştır. Uranyumun ana girdisi Özbekistan ve Kırgızistan'da yukarı akış yönünde gerçekleşmektedir. ⓘ

Etimoloji

Doğuda Tanrı dağlarından kaynağını alan Narin derya ile Kara derya nehirlerinin birleşmesiyle meydana gelir. Bu iki kol arasında kalan coğrafi birime Türkçede “iki su arası” anlamına gelen Farsça Miyan-Rudan denmektedir. Nehrin, etimolojisi muğlak olan adı Sir’in (Siri) ise büyük tarihçi Plinius’un kullandığı Silisle aynı sözcük olduğu düşünülmektedir. Eski Türklerin Yinçügüz, Moğolların Gul Serikun (“soğuk ırmak”), Greklerin Yaksartes, Romalıların Oxus (“boğa”, Türkçe Ügüz’den) ve Arapların Seyhun dedikleri nehir ayrıca çevresindeki başlıca şehirlerin adlarıyla da anılmıştır. Sir Derya’nın ana kolları olarak Aris, Çirçik, Keles nehirleri sayılabilir. ⓘ