Ada
Bir ada (veya adacık), su gibi önemli ölçüde farklı bir habitatla çevrili izole edilmiş bir habitat parçasıdır. Mercan adalarında ortaya çıkan kara parçaları gibi çok küçük adalar adacık, kayalık, koy veya anahtar olarak adlandırılabilir. Bir nehirdeki veya göldeki bir adaya eyot veya ait, kıyıdaki küçük bir adaya ise holm denebilir. Ganj deltasındaki tortul adalara çarlar denir. Filipinler gibi coğrafi veya jeolojik olarak ilişkili adalardan oluşan bir grup takımada olarak adlandırılır. ⓘ
Denizde iki ana ada türü vardır: kıtasal ve okyanusal. İnsan yapımı olan yapay adalar da vardır. ⓘ
Etimoloji
Ada kelimesi Orta İngilizce iland, Eski İngilizce igland (bağımsız olarak kullanıldığında benzer şekilde 'ada' anlamına gelen ig veya ieg ve çağdaş anlamını taşıyan -land; bkz. Hollandaca eiland ("ada"), Almanca Eiland ("küçük ada")) kelimesinden türemiştir. Bununla birlikte, kelimenin yazımı 15. yüzyılda, kendisi de Latince insula kelimesinden gelen, etimolojik olarak ilgisiz Eski Fransızca alıntı kelime isle ile yanlış bir ilişkiden kaynaklanan yanlış bir etimoloji nedeniyle değiştirilmiştir. Eski İngilizce ieg aslında İsveççe ö ve Almanca Aue ile akrabadır ve Latince aqua (su) ile ilişkilidir. ⓘ
Adacıklar çok küçük adalardır. ⓘ
Kıtalar ile İlişkiler
Kıtalar arası farklılaşma
Adaları kıtalardan ya da adacıklardan ayıran bir büyüklük standardı yoktur. ⓘ
Jeoloji açısından adalar ve kıtalar arasında yaygın olarak kabul edilen bir fark vardır. Kıtalar genellikle belirli bir kıta levhasının en büyük kara parçası olarak kabul edilir; bu durum kendi kıta litosferi ve tektonik levhası (Avustralya Levhası) üzerinde yer alan Avustralya için de geçerlidir. ⓘ
Buna karşılık, adalar genellikle okyanus kabuğunun uzantıları (örneğin volkanik adalar) olarak veya daha büyük bir kara kütlesi içeren bir kıta levhasına ait olarak görülür (kıta adaları); Kuzey Amerika Levhası üzerinde yer alan Grönland için bu durum geçerlidir. ⓘ
Kıta adaları
Kıta adaları, bir kıtanın kıta sahanlığında yer alan kara parçalarıdır. Asya'da Borneo, Java, Sumatra, Sakhalin, Tayvan ve Hainan; Avustralya'da Yeni Gine, Tazmanya ve Kanguru Adası; Avrupa'da Büyük Britanya, İrlanda ve Sicilya; Kuzey Amerika'da Grönland, Newfoundland, Long Island ve Sable Island; Güney Amerika'da Barbados, Falkland Adaları ve Trinidad bunlara örnektir. ⓘ
Mikro kıta adaları
Özel bir kıta adası türü, bir kıta yarıldığında oluşan mikro kıta adasıdır. Afrika açıklarındaki Madagaskar ve Sokotra, Yeni Kaledonya, Yeni Zelanda ve Seyşeller'in bir kısmı buna örnektir. ⓘ
Barlar
Diğer bir alt tip ise su akımının taşıma kapasitesinin bir kısmını kaybettiği yerlerde küçük kayaların birikmesiyle oluşan ada veya barlardır. Buna şunlar dahildir:
- kıta sahanlıklarında deniz akıntıları tarafından biriktirilen kum birikintileri olan bariyer adaları
- Nehir deltalarında veya büyük nehirlerin ortasında oluşan flüvyal veya alüvyal adalar. Bazıları geçicidir ve akıntının hacmi veya hızı değişirse yok olabilirken, diğerleri istikrarlı ve uzun ömürlüdür. ⓘ
Okyanus adaları
Tektonik ve volkanik
Okyanus adaları tipik olarak kıta sahanlıklarına oturmayan adalar olarak kabul edilir. Diğer tanımlar, bu terimi yalnızca kıtasal bir kara parçasıyla geçmişte jeolojik bağlantısı olmayan adaları ifade edecek şekilde sınırlamaktadır. Güney Atlantik Okyanusu'ndaki Saint Helena gibi büyük çoğunluğu volkanik kökenlidir. Volkanik olmayan birkaç okyanus adası ise tektonik kökenlidir ve levha hareketlerinin okyanus tabanını yüzeyin üzerine çıkardığı yerlerde ortaya çıkar. Kuzey Atlantik Okyanusu'ndaki Saint Peter ve Saint Paul Takımadaları ile Güney Pasifik Okyanusu'ndaki Macquarie Adası bunlara örnektir. ⓘ
Volkanik adalar
Yaylar
Bir tür volkanik okyanus adası volkanik ada yayında bulunur. Bu adalar, bir levhanın diğerinin altına dalmasının meydana geldiği yerlerdeki volkanlardan kaynaklanır. Örnek olarak Aleut Adaları, Mariana Adaları ve Pasifik Okyanusu'ndaki Tonga'nın büyük bölümü verilebilir. Atlantik Okyanusu'ndaki tek örnekler ise Küçük Antiller ve Güney Sandwich Adaları'nın bazılarıdır. ⓘ
Okyanus Yarıkları
Bir başka volkanik okyanus adası türü de bir okyanus yarığının yüzeye ulaştığı yerde meydana gelir. Bunun iki örneği vardır: Dünyanın en büyük ikinci volkanik adası olan İzlanda ve Jan Mayen. Her ikisi de Atlantik'tedir. ⓘ
Sıcak Noktalar
Üçüncü bir volkanik okyanus adası türü ise volkanik sıcak noktalar üzerinde oluşur. Bir sıcak nokta, üzerindeki hareketli tektonik levhaya göre az çok sabittir, bu nedenle levha sürüklendikçe bir adalar zinciri ortaya çıkar. Uzun zaman dilimleri boyunca, bu tür adalar sonunda izostatik ayarlama ile "boğulur" ve aşınarak bir deniz dağı haline gelir. Bir sıcak nokta boyunca levha hareketi, levha hareketi yönünde yönlendirilmiş bir dizi ada üretir. Buna örnek olarak Hawaii'den Kure'ye kadar uzanan ve deniz yüzeyinin altında daha kuzeyli bir yönde İmparator Denizdağları olarak devam eden Hawaii Adaları verilebilir. Benzer yönelime sahip bir diğer zincir Tuamotu Takımadaları'dır; daha eski, kuzey yönündeki eğilimi Line Adaları'dır. En güneydeki zincir Austral Adaları'dır ve kuzey yönündeki kısmı Tuvalu ülkesindeki atollerdir. Tristan da Cunha, Atlantik Okyanusu'ndaki sıcak nokta volkanlarına bir örnektir. Atlantik'teki bir diğer sıcak nokta ise 1963 yılında oluşan Surtsey adasıdır. ⓘ
Atoller
Atol, aşınmış ve batmış volkanik bir adanın üzerinde büyüyen bir mercan resifinden oluşan bir adadır. Resif su yüzeyine yükselir ve yeni bir ada oluşturur. Atoller tipik olarak merkezi bir lagün ile halka şeklindedir. Pasifik'teki Line Adaları ve Hint Okyanusu'ndaki Maldivler buna örnektir. ⓘ
Tropik adalar
.jpg)
En az 5 hektarlık (12 dönüm) bir alana sahip yaklaşık 45.000 tropik ada mevcuttur. Mercan resiflerinden oluşan örnekler arasında Maldivler, Tonga, Samoa, Nauru ve Polinezya bulunmaktadır. Granit adalar arasında Seyşeller ve Tioman bulunmaktadır. ⓘ
Tropik adaların sosyo-ekonomik çeşitliliği Kuzey Sentinel, Madagaskar, Borneo ve Papua Yeni Gine'nin iç kesimlerindeki Taş Devri toplumlarından Singapur ve Hong Kong şehir adalarının yüksek teknolojili yaşam tarzlarına kadar uzanmaktadır. ⓘ
Uluslararası turizm Seyşeller, Sri Lanka, Mauritius, Réunion, Hawaii, Porto Riko ve Maldivler gibi birçok tropik adanın ekonomisinde önemli bir faktördür. ⓘ
Adadan ayrılma
Adasızlaştırma süreci genellikle köprülerle ilgilidir, ancak geçitler gibi başka bağlantı biçimleri de vardır: dar su boylarında sabit ulaşım bağlantıları, bazıları sadece düşük gelgitlerde çalışırken (örneğin Cornwall'un St Michael Dağı'nı yarımada anakarasına bağlayan), diğerleri (Cape Breton'u Nova Scotia anakarasına bağlayan Canso Geçidi gibi) tüm yıl boyunca kullanılabilir (fırtına dalgalanma dönemlerindeki kesintiler dışında). ⓘ
Coney Adası ve Coronado Adası gibi bazı yerler, bir kara köprüsü veya dolgu alanıyla daha büyük bir kara parçasına bağlandıktan sonra tarihsel nedenlerle isimlerindeki "ada" kelimesini koruyabilir, ancak bunlar kesinlikle bağlı adalardır. Buna karşılık, bir kara parçası anakaradan insan yapımı bir kanalla ayrıldığında, örneğin Korint Kanalı ile Mora Yarımadası, Beyaz Deniz Kanalı ile Fennoscandia'nın aşağı yukarı tamamı veya Birleşik Devletler Gemi Kanalı'nın inşası ile bölgeyi çevreleyen Harlem Nehri'nin doldurulması arasındaki dönemde Manhattan'ın kuzeyindeki Marble Hill, genellikle bir ada olarak kabul edilmez. ⓘ
Bir başka bağlantı türü de, Japonya'nın kuzeyindeki Honshu'da bulunan Sai limanındakiler ve Ilhéu do Diego'yu bir adacıktan dönüştüren anakaraya bağlantı gibi, açık deniz adacıklarını yapılarına dahil eden liman duvarları / dalgakıranlar tarafından teşvik edilmektedir. Anakarayla olan sabit bağlantısı sayesinde adadan çıkarılan eski adacığın adı Ilhéu do Diego işlevsel olarak gereksiz (ve dolayısıyla arkaik) hale geldi ve konum kaleyi kendine isim olarak aldı. Bazı eski ada bölgeleri, çevrelerindeki suların çekilmesi/boşaltılması ve karayla sabit bağlantılarının kurulmasından sonra ada olarak tanımlanmaya devam etmiştir (İngiltere'nin Ely Adası ve Vancouver'ın Granville Adası buna örnektir). Dolayısıyla bu adaların isimleri, mevcut yapıları ve/veya ulaşım lojistiğinden ziyade adaların geçmişlerini yansıtmaları bakımından arkaiktir. Diğer örnekler arasında Singapur ve geçidi ile IJsselmonde gibi çeşitli Hollanda delta adaları sayılabilir. ⓘ
Yapay adalar
Dünya'daki adaların neredeyse tamamı doğaldır ve tektonik güçler ya da volkanik patlamalar sonucu oluşmuştur. Bununla birlikte, Japonya'nın Honshu adası açıklarındaki Osaka Körfezi'nde yer alan ve Kansai Uluslararası Havalimanı'nın üzerinde bulunduğu ada gibi yapay (insan yapımı) adalar da mevcuttur. Yapay adalar doğal malzemeler (örneğin toprak, kaya veya kum) veya yapay malzemeler (örneğin beton plakalar veya geri dönüştürülmüş atıklar) kullanılarak inşa edilebilir. ⓘ
Petersburg Yolcu Limanı'nın inşası sırasında batı kıyısı batıya doğru yaklaşık 0,5 km uzatılan Rusya'nın St. Petersburg kentindeki Vasilyevsky Adası gibi doğal adalar bazen yapay olarak büyütülür. ⓘ
Yapay adalar bazen önceden var olan "alçak gelgit yükseltisi" üzerine inşa edilir; bu, alçak gelgitte su ile çevrili ve suyun üzerinde olan ancak yüksek gelgitte su altında kalan doğal olarak oluşmuş bir kara alanıdır. Yasal olarak bunlar ada değildir ve kendilerine ait bir karasuları yoktur. ⓘ
Türkiye’deki yüzen adalar
Solhan ilçesi Hanzarşah Köyü Aksakal Gölü ortasında, hareket eden üç ada vardır. Adalar göl içinde bağımsızdır. Üstüne binildiği zaman sal gibi her tarafa ağır ağır hareket etmektedir. Adanın üzerinde 4-5 tane bodur ve dış budak ağacı mevcuttur. Çevredeki bitkiler gölün mevcut suyu ile beslenmektedir. Ada üzerinde bulunan ot kökleri sarılıcı olması nedeniyle toprak tamamen bitki kökleri ile kaynamış ve yapışmış durumdadır. Ayrıca Göl'ün ortasında bulunan adanın yapısı incelendiğinde çayır, ayrık ot ve suda yetişen çeşitli bitkilerin ada üzerinde mevcut olduğu görülmektedir. ⓘ
Erzurum - Olur İlçesi Ormanğazı Köyü Sülüklü Göl'de bir tane yüzen ada bulunmaktadır. Adıyaman - Çat Baraj Gölü'nde sular kabarınca yüzenadalar ortaya çıkmaktadır. Kayseri - Sultansazlığı'ndaki gölcüklerde yüzen sazadaları ortaya oluşmuştur. Denizli - Işıklı Gölü'nün değişik kesimlerinde "hopa" denilen adalar, İçel - Gülnar İlçesi Demirözü Köyü Adalıgöl'e ismini veren ada, Afyonkarahisar - Eber Gölü'ndeki, Konya - Akşehir Gölü'ndeki birer ada bilinen yüzen adalardır. Erzincan'a bağlı Ahmetli Köyü'nün güneydoğusunda, Ahmediye Gölü'ndeki, Ahmediye yüzen adasının boyu 48 metre, eni ise 1.5 metre ile 5 metre arasında değişmekte, kalınlığı 30 ile 60 santimetre arasındadır. Yüzenadanın yüzölçümü yaklaşık 105 metrekaredir. Ada tamamen bitkisel kökenli organik artıkların uygun şartlarda birikmesiyle oluşmuştur. Ayrıca Kızılırmak Kanyonu üzerinde de yüzen adalar vardır. ⓘ
Kıtasal Adalar
Kıtasal adalar, komşu kıta kütlelerinin bir uzantısıdırlar. Tektonik hareketler, kara kütlesinin yer değişmesi sonucu komşu kıtadan ayrılarak ya da denizin ya da karanın yer bilim zamanlarındaki alçalması ya da yükselmesiyle oluşurlar.
Örneğin Madagaskar adası; birinci zamanda “Avustralya-Hint-Madagaskar” kıtasının bir parçasıdır; kara kütlesinin yer değiştirmesi sonucu oluşmuştur.
Denizin ya da karanın alçalması ya da yükselmesiyle oluşan karasal adalara Grönland, Büyük Britanya ve New Foundland örnek verilebilir. Bunlarda, ada ve komşu kıta, birbirlerinden oldukça sığ bir deniz kesimiyle ayrılmışlardır. Tortul birikintilerin göl, ırmak ve denizlerde kıta sahanlığı boyunca oluşturduğu deltalar da karasal adalar sınıfındadır. ⓘ
Uluslararası hukukta ada
Uluslararası hukukta adaların durumu bulundukları yere göre değişir:
- Karasuları içinde yer alan ada; kıyının bir eki sayılır.
- Ada bir akarsu üzerinde iki devlet sınırında bulunuyorsa, akarsuyun orta çizgisi ile iki devlet arasında bölüşülür.
- İki devlet arasında bölümsüz bir akarsu üzerindeki ada, iki tarafın da ortak mülkü sayılır. ⓘ
Başvuru kaynakları (referanslar)
Ayrıca bakınız
- Tektonik
- Tortul kayaçlar
- Volkanik
- Mercan adası
- Magma
- Yüzen ada
- Türkiye'deki adalar listesi ⓘ